نمک های اسیدی و قلیایی

نمک ترکیبی است که از کاتیون فلز و آنیون نافلز تشکیل شده است. امروزه نمک های زیادی را می شناسیم: کلرید ها، سولفات ها، بی کربنات ها، کلرات ها، هیپوکلریت ها، بی سولفات ها، استات ها، سیترات ها، مالات ها، فرمات ها، فولات ها، کربنات ها، پر منگنات ها، اکسید ها و ...

اما تقریبا همه ی نمک ها خاصیت بازی (قلیایی) یا اسیدی دارند که گاه ضعیف و گاه قوی است. مثلا سدیم هیپوکلریت (وایتکس) خاصیت قلیایی و مس سولفات خاصیت اسیدی دارند. برای فهمیدن این موضوع باید بدانیم که این نمک از ترکیب کدام اسید و باز ساخته شده است. اگر اسید قوی تر باشد، نمک اسیدی است ولی اگر بازقوی تر باشد، نمک قلیایی است. مثلا پتاسیم پرمنگنات را در نظر بگیرید:

از ترکیب پرمنگناتیک اسید و پتاس (پتاسیم هیدروکسید) به وجود می آید. پرمنگناتیک یک اسید ضعیف و پتاس یک باز قوی است، پس پتاسیم پرمنگنات قلیایی  و پی اچ آن تقریبا 8 است. مس کلرید هم از ترکیب هیدروکلرید اسید و مس هیدروکسید بوجود می آید. هیدروکلریک اسید یک اسید قوی و مس هیدروکسید یک باز ضعیف است، پس مس کلرید اسیدی و پی اچ آن تقریبا 5.5 است.

ولی تعداد کمی از نمک ها تقریبا خنثی هستند. مثلا سدیم کلرید تقریبا خنثی  و پی اچ آن 7.3 است.

چرا بازها از اسیدها خطرناک ترند؟

سوختگی شیمیایی عملی است که در آن بخشی یا همه ی سلول های بدن به دلیل تماس با اسید یا باز قوی می سوزند و از بین می روند. در این بین مشخص شده که سوختگی با باز خطرناک تر و وخیم تر است. اما دلیل آن چیست؟

بگذارید اول دلیل سوختگی با اسید و باز را مشخص کنیم. وقتی اسید قوی روی پوست ریخته می شود، آب سلول ها با اسید واکنش می دهد. در این واکنش گرمای زیادی تولید می شود و سلول ها را می سوزاند. اسید به دلیل خاصیت آب دوستی وارد کانال های پروتئینی سلول می شود ولی سلول بعدی اجازه ورود مولکول اسید را نمی دهد. به همین دلیل اسید سر جایش مانده و بیشتر نفوذ نمی کند. هم چنین خون و فلزات قلیایی بدن مانند کلسیم، پتاسیم، سدیم و منیزیم به کمک ما می آیند و اثر اسید را تا حدودی خنثی می کنند.

اما وقتی باز قوی روی پوست ریخته می شود با چربی سلول ها واکنش می دهد. قلیا با حل کردن غشای از جنس چربی سلول آن را متلاشی می کند. به همین دلیل نیازی به ورود به سلول ها ندارد و تا عمق استخوان نفوذ می کند. در بدن هم ماده ی اسیدی غیر از اسید معده وجود ندارد که قلیا را خنثی کند.

و در آخر فراموش نکنیم که مهم ترین و تاثیرگذارترین کار درمواقع سوختگی شیمیایی شستشوی قسمت آسیب دیده با آب است.

سدیم هیدروکسید بسازید!

بدون شک یکی از مهم ترین مواد شیمیایی در آزمایشگاه، سود سوز آور یا همان سدیم هیدروکسید (NaOH) است. ولی کسی که شیمی دان حرفه ای نیست و در خانه برای تفریح آزمایش می کند، نمی تواند هزینه ی زیادی را صرف مواد آزمایشگاهی کند. سدیم هیدروکسید در مایع لوله باز کن وجود دارد ولی روش به صرفه ای به نطر نمی رسد.

بهترین روش مخلوط کردن ماسع سفید کننده (وایتکس) با فلز آلومینیوم (می توانید از فویل آلومینیومی استفاده کنید) است. به رابطه زیر توجه  کنید:

6NaClO + 6H2O + 2Al = 2AlCl3 + 3O2 + 6H2O + 6Na + 6H2O = 2AlCl3 + 3O2 + 3H2 + 6NaOH

سدیم هیپوکلریت + آب + آلومینیوم = آلومینیوم کلرید + اکسیژن + آب + سدیم = آلومینیوم کلرید + اکسیژن + هیدروژن + سدیم هیدروکسید

این واکنش بسیار گرماده است و رنگ مایع آن از زرد روشن به زرد تیره و سپس به بنفش در می آید، چون واکنش فلز سدیم با آب رنگ بنفش تولید می کند (سدیم در آب می سوزد). آلومینیوم کلرید ته نشین شده و گازهای هیدروژن و اکسیژن از ظرف خارج می شوند، پس می توانید مایع آن را به عنوان محلول سدیم هیدروکسید استفاده کنید.

تجربه ی نیاکان ما درباره ی شیمی

نیاکان و اجداد ما از شیمی چیزی نمی دانستند، ولی با تجربه و زیرکی به برخی مسائل مهم و پیچیده شیمی پی برده اند. حتما دیده اید که مادربزرگ شما ظروف را برخی مواقع با خاکستر می شورد. خاکستر چوب حاوی برخی فلزات قلیایی نظیر سدیم، پتاسیم، منیزیم، بریلیوم و کلسیم است. وقتی خاکستر را برای شست و شو با آب مخلوط می کنند، فلزات قلیایی آن با آب واکنش داده و ترکیبات قلیایی می سازند. مانند سدیم هیدروکسید، پتاسیم هیدروکسید، کلسیم هیدروکسید و ... . این ترکیبات با چربی ظروف واکنش داده و  الکل تولید می کنند (بازها با چربی واکنش داده و حالت صابونی ایجاد می کنند). به واکنش زیر توجه کنید:

2NaOH + C3H8O3 = Na2CO3 + H2O  + C2H7O

سدیم هیدروکسید (باز) + گلیسرین (چربی) = سدیم کربنات (نمک) + آب + دی متیل آمین (الکل)

که ضمن پاک شدن چربی، ظرف توسط الکل ضد عفونی شده و از لحاظ بهداشتی استریل می شود.

از کارهای جالب دیگر اجدادمان، می توان به پختن غذا در دیگ های مسی و آلومینیومی اشاره کرد که موجب رسیدن یون مس و آلومینیوم کافی به بدن می شود (البته مصرف زیاد مس باعث سرطان خون و مصرف زیاد آلومینیوم موجب آلزایمر می شود). هم چنین آنها از ظروف رویین هم استفاده می کردند، چون رسانایی گرما در روی بسیار زیاد بوده و با آتش کمتر از دیگر فلزات واکنش می دهد.

مواد خطرناک و شوینده را از دسترس کودکان دور نگه دارید

سوختگی با مواد شوینده دیگر یک امر عادی برای کودکان شده است. در شهرستان تهران سالانه 85 کودک بر اثر خوردن وایتکس و 2 کودک با خوردن مایع لوله بازکن دچار سوختگی می شوند. وایتکس خورندگی کمی دارد و خوردن آن فقط باعث سوختن دور لب ها و دهان به صورت خفیف می شود ولی مایع لوله بازکن بسیار خطرناک و خورنده است به طوری که خوردن آن موجب سوختگی های شدید در دهان و حلق و حتی مرگ می شود. بیشتر قربانیان کودک هستند و مواد شوینده را با آب اشتباه می گیرند.

هم چنین مایع جرمگیر یا جوهرنمک هم از مواد بسیار خطرناک است که خوردن آن می تواند باعث سوختگی های شدید در دهان و حلق و سوراخ شدن معده شود. پس اگر مایع شوینده ای را در خانه نگهداری می کنید حتما آن را از دسترس کودکان دور نگه دارید. هم چنین هنگام خوردن آب آن را خوب بو و مقداری مزه مزه کنید تا مطمئن شوید که آب است.

در صورت خوردن این مواد، بهترین کار خوردن شیر و آب است که شیر از آب بهتر می باشد. هم چنین باید دهان و حلق با آب قرقره و تمیز شوند، در صورت انجام این کارها سوختگی بسیار کم شده یا اصلا سوختگی اتفاق نمی افتد.