تجربه ی نیاکان ما درباره ی شیمی

نیاکان و اجداد ما از شیمی چیزی نمی دانستند، ولی با تجربه و زیرکی به برخی مسائل مهم و پیچیده شیمی پی برده اند. حتما دیده اید که مادربزرگ شما ظروف را برخی مواقع با خاکستر می شورد. خاکستر چوب حاوی برخی فلزات قلیایی نظیر سدیم، پتاسیم، منیزیم، بریلیوم و کلسیم است. وقتی خاکستر را برای شست و شو با آب مخلوط می کنند، فلزات قلیایی آن با آب واکنش داده و ترکیبات قلیایی می سازند. مانند سدیم هیدروکسید، پتاسیم هیدروکسید، کلسیم هیدروکسید و ... . این ترکیبات با چربی ظروف واکنش داده و  الکل تولید می کنند (بازها با چربی واکنش داده و حالت صابونی ایجاد می کنند). به واکنش زیر توجه کنید:

2NaOH + C3H8O3 = Na2CO3 + H2O  + C2H7O

سدیم هیدروکسید (باز) + گلیسرین (چربی) = سدیم کربنات (نمک) + آب + دی متیل آمین (الکل)

که ضمن پاک شدن چربی، ظرف توسط الکل ضد عفونی شده و از لحاظ بهداشتی استریل می شود.

از کارهای جالب دیگر اجدادمان، می توان به پختن غذا در دیگ های مسی و آلومینیومی اشاره کرد که موجب رسیدن یون مس و آلومینیوم کافی به بدن می شود (البته مصرف زیاد مس باعث سرطان خون و مصرف زیاد آلومینیوم موجب آلزایمر می شود). هم چنین آنها از ظروف رویین هم استفاده می کردند، چون رسانایی گرما در روی بسیار زیاد بوده و با آتش کمتر از دیگر فلزات واکنش می دهد.

مواد خطرناک و شوینده را از دسترس کودکان دور نگه دارید

سوختگی با مواد شوینده دیگر یک امر عادی برای کودکان شده است. در شهرستان تهران سالانه 85 کودک بر اثر خوردن وایتکس و 2 کودک با خوردن مایع لوله بازکن دچار سوختگی می شوند. وایتکس خورندگی کمی دارد و خوردن آن فقط باعث سوختن دور لب ها و دهان به صورت خفیف می شود ولی مایع لوله بازکن بسیار خطرناک و خورنده است به طوری که خوردن آن موجب سوختگی های شدید در دهان و حلق و حتی مرگ می شود. بیشتر قربانیان کودک هستند و مواد شوینده را با آب اشتباه می گیرند.

هم چنین مایع جرمگیر یا جوهرنمک هم از مواد بسیار خطرناک است که خوردن آن می تواند باعث سوختگی های شدید در دهان و حلق و سوراخ شدن معده شود. پس اگر مایع شوینده ای را در خانه نگهداری می کنید حتما آن را از دسترس کودکان دور نگه دارید. هم چنین هنگام خوردن آب آن را خوب بو و مقداری مزه مزه کنید تا مطمئن شوید که آب است.

در صورت خوردن این مواد، بهترین کار خوردن شیر و آب است که شیر از آب بهتر می باشد. هم چنین باید دهان و حلق با آب قرقره و تمیز شوند، در صورت انجام این کارها سوختگی بسیار کم شده یا اصلا سوختگی اتفاق نمی افتد.

اسیدهای میوه ای!

بیشتر میوه هایی که می شناسیم اسیدی هستند، از سیب و لیموشیرین گرفته تا پرتقال و انبه و آناناس و آلو و ... . هر میوه ای معمولا اسید مخصوص به خودش را دارد که گاهی مفید و گاهی مضرند. در میوه ی سیب، مالیک اسید (C4H6O5) یا جوهر سیب باعث اسیدی شدن آن شده است. از خواص فوق العاده ی مالیک اسید می توان به جوانی پوست و تصفیه ی خون اشاره کرد. انگور با داشتن استیک اسید (CH3COOH) یا جوهر انگور به خواص خوبی هم چون آسانی هضم غذا، پایین آمدن غلظت خون و بالا رفتن متابولیسم بدن دست یافته است. البته خوردن زیاد استیک اسید موجب بیماری هایی هم چون تالاسمی و بیماری های گوارشی به خصوص کیسه صفرا می شود.

در لیموترش، لیموشیرین، پرتقال و انبه سیتریک اسید (C6H8O7) یا جوهر لیمو خود نمایی می کند که باکتری ها و آلودگی های گوارشی را از بین می برد ولی استفاده ی زیاد از آن باعث سوزش معده می شود.

اسید بعدی اسکوربیک اسید یا ویتامین ث (C6H8O6) است که در بیشتر میوه ها از جمله پرتقال، لیموترش، توت فرنگی، کیوی، آناناس و ... دیده می شود. مصرف کم آن ضروری است اما استفاده ی زیاد از آن می تواند باعث بیماری های خطرناک و حتی مرگ شود.

معجزه ی پیامبر رحمت (ص)

حضرت محمد (ص) پیامبر مکرم اسلام در 14 قرن پیش فرموده اند:

غذاهای آب دار را [پیش از خوردن] فوت نکنید.

اما دلیل آن چیست؟ همه ی ما می دانیم که در هنگام فوت کردن (بازدم) از دهان ما گاز کربن دی اکسید (CO2) خارج می شود. در این حدیث شریف هم ملاک نهی این کار، آب دار بودن غذاست. اما اگر کربن دی اکسید به آب فوت شود چه می شود؟ به واکنش زیر توجه کنید:

CO2 + H2O = H2CO3

فرآورده ی حاصل کربنیک اسید است. اسیدی ضعیف با پی اچ حدود 6 که در نوشابه وجود دارد و هنگام آلودگی هوا با گاز کربن دی اکسید در دهان و گلو تولید شده (چون مرطوب هستند) و موجب سوزش آنها می شود. اما چرا خوردن این اسید مضر است؟ کربنیک اسید با آن که اسیدی ضعیف است اما بسیار سرطان زاست و موجب پوکی استخوان و سنگ کلیه می شود (با کلسیم استخوان واکنش داده و کلسیم کربنات که ماده ی اصلی سنگ کلیه است به وجود می آید).

آیا 1400 سال پیش و در بیابان های خشک عربستان، این گونه حقایق علمی کشف شده بود یا این دلیلی است بر حق بودن و رسالت حضرت محمد (ص)؟ به نظر من گزینه ی دوم عاقلانه تر است.

هنگام سوختگی با اسید، چه کارهایی را باید و چه کارهایی را نباید انجام دهیم؟

اسید پاشی فاجعه ای غیر انسانی است که در کشورهای هند، پاکستان، بنگلادش، ایران، عربستان سعودی، ترکیه و سومالی بسیار دیده شده و در برخی کشورهای غربی مانند آلمان و آمریکا گاهی اتفاق افتاده است. در اسید پاشی، بر روی شخص هدف اسید یا مواد خورنده ریخته می شود. هیدروکلریک اسید، نیتریک اسید، سولفوریک اسید، تیزاب سلطانی (مخلوط هیدروکلریک اسید و نیتریک اسید)، فنول و سدیم هیدروکسید از مواد مهم در اسید پاشی ها هستند که سدیم هیدروکسید و فنول از لحاظ شیمیایی اسید محسوب نمی شوند.

وقتی اسید یا ماده ای خورنده روی شخص ریخته می شود، بهترین کار شست و شوی بدن او و لباس هایش با آب است. آب باعث رقیق شدن اسید می شود و از خواص استثنایی دیگر آب این است که در برابر اسیدها خاصیت بازی و در مقابل بازها خاصیت اسیدی ضعیفی از خود نشان می دهد، پس نیازی به دانستن نوع آن ماده نیست.

باید لباس ها و وسایل آلوده به اسید را از تن شخص خارج کرده و بدن او را به مدت 20 دقیقه شست و شو دهید. محلول آمونیاک ضعیف، جوش شیرین، آهک، مایع دستشویی، شیر و محلول استیک اسید رقیق (سرکه)  از مواد مفید دیگر در این شرایط هستند.

در صورتی که اسید به داخل کره ی چشم شخص راه یافته باشد، بهترین کار شست و شوی چشم وی با آب به مدت 15 دقیقه و با دقت و حوصله ی فراوان است. خوردن اسید یا ماده ی خورنده ی دیگر هم می تواند بسیار خطرناک و مضر باشد، باید در این شرایط آب یا شیر به مقدار زیاد نوشید تا اسید یا باز خنثی شود.

سوختگی با اسید فقط در اثر اسید پاشی نیست، بلکه سهل انگاری در هنگام کار با مواد خورنده یا آزمایش با آنها هم می تواند از دلایل عمده ی سوختگی با اسید باشد. پس، اول ایمنی بعد کار.